Alle kinderen in Nederland leerden vroeger bij hun aardrijkskundeles over de Hondsbossche zeewering. Dit was enkel een dijk, versterkt met stenen. Tegenwoordig is het ook een natuurgebied. De natuur maakt de dijk veiliger dan steen en bovendien kan men in het gebied ook recreatie ontwikkelen, of duurzame landbouw. Een interessant onderwerp, want het combineren van verschillende doelen met dezelfde middelen levert veel op. Actieve bewoners zijn kampioen integratie, zij zetten met het grootste gemak vrijwel elk middel in voor twee of meer doelen. Maar wat zou je ermee kunnen binnen een onderneming?
Integratie
We hebben geleerd in een vrije markteconomie te leven. Een centraal thema is dat we moeten leven met concurrenten. En dat we met elkaar in strijd zijn om de klant. De vrije markt dwingt ons tot competitie. Competitie is: alles inzetten voor een enkel doel, maar daardoor ook heel veel weggooien wat waardevol is. Maatschappelijke- of burgerinitiatieven bieden daarvoor een alternatief. Het alternatief is integratie, elk middel inzetten voor zoveel mogelijk opeenvolgende doelen en daardoor zoveel mogelijk (her-)gebruiken wat waardevol is. Dit is een interessant gegeven voor mensen die zoeken naar een nieuwe economie, omdat zij zien dat teveel competitie niet goed is voor de samenleving. Maar het is ook een interessant perspectief bij Lean denken.
Lean of competitie
Het combineren van doelen is een nieuwe kijk op dezelfde problemen. Hoe kan een organisatie de inzet van één enkel middel benutten om twee of meer opeenvolgende doelen te bereiken, zoals de dijk die dient voor zeewering, wegverbinding, natuur, recreatie en mogelijk zelfs landbouw? Wat is er voor nodig binnen organisaties om ook deze principes toe te kunnen passen? En wat kan het opleveren?
Een praktijkcase
Laten we een kijkje nemen bij een case, het Koffiehuis in Amsterdam. Het Koffiehuis was van 2003 tot 2014 een gesubsidieerd inloophuis voor daklozen. Voornaamste functies waren horeca en opvang en enige hulpverlening. De achterliggende functie was het beperken van overlast door daklozen. Daarnaast was er al de combinatie met een tweedehands kledingwinkel. Daklozen kregen kleren uit die kringloop. De subsidie stopte en men besloot tot een experiment om het Koffiehuis toch open te houden. Sinds 2014 is het Koffiehuis een laagdrempelige inloopvoorziening die dagelijks open is voor iedereen, vooral daklozen. Hoe kan dat zonder subsidie?
De daklozen moet sinds 2014 lid zijn om te kunnen participeren in de activiteiten van het Koffiehuis. Het Koffiehuis is een middel tot opvang en een middel om overlast van daklozen in de buurt te beperken. Door het openhouden van het Koffiehuis is er dus een dubbel effect. En daardoor ontstaan er gedeelde belangen, bijvoorbeeld met de lokale ondernemers. Zij stellen de aanwezigheid van opvang op prijs, want het vermindert overlast in de buurt.
De vervolgvraag, vanuit dat doel was: wat stellen de lokale ondernemers nog meer op prijs? Het schoonhouden van de buurt leverde extra toegevoegde waarde. Het opzetten van een schoonmaakploeg door daklozen was dus de volgende stap. Het levert ook extra inkomsten; de lokale ondernemers waren bereid daar iets extra’s voor te doneren en de gemeente subsidieerde dit project wel. Er was immers sprake van lagere kosten voor de reinigingsdiensten én de sociale veiligheid in de buurt neemt toe. Vanuit dit succes volgden andere projecten; een groendienst, een bakfietsuitleen en het leveren van schildersmaterialen (poetsdoeken van onverkochte kleding uit de tweedehands kledingwinkel).
Vertaling naar Lean denken
Als je meervoudige waarde gaat vertalen naar Lean denken, kun je vastlopen. Lean wordt helaas nog vaak toegepast vanuit een efficiency-oogpunt. Maar eigenlijk is Lean goed inzetbaar als aanpak om een doel te bereiken. Het is maar een kleine stap van één doel naar meerdere doelen.
De aanpak die je hiervoor kunt gebruiken start nog steeds vanuit dezelfde eerste stappen die je met Lean altijd zet: Wie is de klant? Wat wil de klant? Hoe lever je die waarde in jouw procesketen? En die aanpak resulteert in een aantal Lean producten die je in de vakliteratuur kunt terugvinden. Aan de hand van die producten kun je de keten gaan optimaliseren. Maar de beperking is vaak dat je optimaliseert vanuit één enkel doel.
Voor meervoudigheid is er dus een extra stap. Deze stap is het onderzoeken van de waardeketens die afgeleid zijn van het hoofdproces. Dit is eigenlijk omgekeerd efficiency-denken. Stel jezelf per processtap eens de vraag: “wat wordt hier niet gebruikt?” en kijk daarbij naar de ingaande en uitgaande stromen. Hoe breder je kijkt en hoe creatiever de groep kan denken, hoe groter de kans dat je onbenutte waarde ontdekt. Dat kan natuurlijk gaan om restwarmtestromen of leegstaande ruimte, maar ook om menselijk talent dat (af en toe) ongebruikt blijft. In de case van het Koffiehuis is een reststroom de niet-verkochte tweedehands kleding. Daar is gekozen voor het verwerken tot poetsdoeken. Je zou zelfs kunnen overwegen om zo’n reststroom te up-cyclen naar herbruikbare boodschappentasjes.
Kortom: het wordt pas echt interessant als je buiten de (specialistische) kaders van de eigen organisatie gaat kijken. Is er een keten die gebruik kan maken van jouw onbenutte waarde? Dit onderzoek kan veel verschillende mogelijke waarden opleveren. Een tweede stap is het in kaart brengen van de beste kansen. Welke ketens zijn interessant? Dan gaat het om maatschappelijke impact, maar ook haalbaarheid is een handig criterium. Dit kun je met het team in vier kwadranten plotten. Voordat je dit kunt doen moet je wel een beeld hebben van de ketens die gebruik kunnen maken van de onbenutte waarde. Dit gebruik je als input voor het bepalen van de haalbaarheid en de maatschappelijke impact.
Je kunt ook kijken naar de financiële consequenties. Dit ligt soms complexer. In de case van het Koffiehuis beschrijven we de bredere maatschappelijke businesscase. Maar ook de balans van het Koffiehuis zelf blijkt gezond te zijn.
Verder lezen?
Je kunt meer lezen over de cases en integratie naast competitie in deze publicatie over het praktijkonderzoek van Jurgen van der Heijden en mij. Op dit moment is het nog pionieren met de ontwerpprincipes voor integratie. In de komende periode kun je hier meer informatie verwachten. Wil je zelf aan de slag en zoek je iemand die meedenkt? Laat het me weten!